ONTMOETINGEN

• Samenleven, naast elkaar
'Gekoloniseerden' en kolonisatoren vormden geen homogene samenleving. Pietluttige voorschriften regelden de scheiding tussen 'blanken' en 'zwarten' op het vlak van wonen, vrije tijd, onderwijs, vervoer en gezondheid.

'Congo Belge - District de l'Equateur - Station de Coquilhatville - Hôpital des noirs'
Oorspronkelijk onderschrift
Briefkaart Nels
Coquilhatstad
Omstreeks 1909?
KMMA Geschiedenis

Deze 'segregatie' was zeer duidelijk in de organisatie van de steden. Elisabethstad was een klassiek voorbeeld van een dergelijke verdeelde stad: een 'neutrale zone' scheidde de 'Europese' van de 'inlandse' wijken en de circulatie tussen de twee stadsdelen was gereglementeerd.

René Schoentjes
'Schéma d'une ville congolaise'
Bulletin des Séances
Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut
Brussel
1933
KMMA Centrale bibliotheek

• De wereld van de anderen 
Op het werk of tijdens de vrije tijd waren er nochtans tezelfdertijd 'ontmoetingen' en persoonlijke contacten tussen Afrikanen en Europeanen van verschillend sociaal niveau of achtergrond.
Zo is er het voorbeeld van Renée Lestrade-Simul (1900-1949) die als verpleegster-missionaris een veldstudie maakte over kindersterfte en het sterftecijfer in het kraambed. De ontmoeting was zeer vruchtbaar: de Rwandese vrouwen vertrouwden haar hun familiale en medische geschiedenis toe. 

• Onderwijs
- De Belgische koloniale staat had het plan opgevat een basisopleiding te verzekeren aan een maximaal aantal Congolese kinderen. Tot in de jaren 1950 steunde deze onderwijspolitiek enkel op de katholieke en protestante missies. Aan de vooravond van de onafhankelijkheid was de kolonie trots op het netwerk van lagere scholen, dat heel Congo omvatte. 

Een klas in Kisantu
Fotograaf onbekend
KMMA Geschiedenis

- Hoger onderwijs werd gedurende lange tijd enkel verstrekt door de grote seminaries met als doel het opleiden van priesters. Hier werd een Congolese elite gevormd.
Stefano Kaoze was de eerste Congolese priester sinds de 16de eeuw. Hij werd in 1917 in Boudewijnstad gewijd en oefende een grote invloed uit op de roeping van anderen. Kaoze onderscheidde zich door zijn geschriften over het vermogen van de Congolezen om het christendom te integreren 

Stefano Kaoze in zijn seminaristenkamer
Foto E. Gourdinne
Katanga
1918
KMMA Geschiedenis

- Van universitair onderwijs was in Congo pas sprake in de periode 1954-1956. Bij de onafhankelijkheid telden de universiteit Lovanium in Leopoldstad en de officiële Universiteit van Congo in Elisabethstad in totaal 420 'Afrikaanse' studenten.

- Congolees medisch personeel werd gevormd in de strijd tegen de endemieën, de epidemieën en de kindersterfte.

- Opleidingen voor handarbeid stonden centraal en waren gericht op het leveren van geschoolde arbeiders voor de landbouw, de ambachten en de industrie. 

Draaibank-opleiding in de beroepsschool van Lusambo
Foto E. Gourdinne
Lusambo
1918
KMMA Geschiedenis

- Wanneer meisjes en jonge vrouwen de kans kregen om onderwijs te volgen, werd hen, net als in België, aangeraden de huishoudschool te volgen om opgeleid te worden tot goede echtgenotes en dito huisvrouwen. 

'Huishoudelijk onderwijs: de naailes in de Beroepsschool voor Meisjes te Basoko in de Oostelijke Provincie'
Oorspronkelijk onderschrift
Foto Versluys
Basoko
1924
KMMA Geschiedenis

• Verschillende visies
In de marge van de hiërarchisch opgebouwde koloniale maatschappij vonden ookuitwisselingen tussen Europeanen en Congolezen plaats.

Zo startte de kunstenaar Pierre Romain-Desfossés na WO II een experimenteel atelier op dat openstond voor jong en minder jong talent en waar uiteenlopende en originele technieken werden uitgeprobeerd. De kunstenaars putten uit hun eigen culturele achtergrond, aldus bijdragend tot de nieuwe stedelijke cultuur. 

De Franse schilder Pierre Romain-Desfossés tussen zijn souvenirs
Foto C. Lamote
Elisabethstad-'Atelier d'Art indigène', 1950
KMMA Geschiedenis

Toen West-Afrikaanse immigranten de populaire Cubaanse muziek in de steden introduceerden, herkenden de Congolezen zich in in deze muziek op het vlak van ritmiek, dans, stemplaatsing en polifonische structuren. Prompt eigenden ze zich dit muziekgenre opnieuw toe. De 'Congolese rumba' zag het licht aan het einde van de jaren 1940.

Augustin 'Roitelet' Moniania, André Scohy, Marcelle Ebibi, Bill Alexandre, Alex Dumoulin en Bemi tijdens een opnamesessie in de studio's van Radio Congo Belge.
Foto C. Lamote
Leopoldstad
Jaren 1950
KMMA Geschiedenis

Dit nieuwe muziekgenre kon rekenen op de steun van een heel dynamische platenindustrie, gelanceerd door Griekse handelaars en Belgische muzikanten, en van de radio.
Minder dan twee decennia later werd deze muziek internationaal het symbool van de Afrikaanse moderniteit.

TRANSACTIES

• De oude handelsvormen worden terug opgenomen
In een eerste fase ent de koloniale economie zich op de bestaande handelsvormen.
Textiel, wapens, kleine werktuigen en verbruiksgoederen kunnen worden ingevoerd dankzij de uitvoer van onmiddellijk exploiteerbare producten zoals olie, ivoor, rubber, koffie. Deeerste Europese ondernemingen vestigen zich in Congo met de bedoeling de controle over de handelssystemen te verwerven en de productiviteit ervan op te voeren.
Meer goederentransport door het inzetten van meer dragers
Het langzame en dure transport met dragers bemoeilijkt de handel tussen de kust en het binnenland. Om dit te verhelpen en de capaciteit van de bestaande netwerken op te voeren, keren de eerste koloniale regimes terug naar het systeem van de gedwongen draagdienst. Pas met de komst van de spoorweg, de stoomvaart en de eerste vrachtwagens in de jaren 1925-1930 komt er definitief een einde aan het transport met dragers.

De oogst van wilde rubber 

Oogst van lianenlatex in het woud.
Foto toegeschreven aan Michel
Lusambo
1897
KMMA Geschiedenis

Het spontaan in het wild groeiende hevearubber wordt in het Braziliaanse Amazonegebied op kleine schaal geoogst. Maar de Braziliaanse productie volstaat niet voor de nieuwe behoeften van de industrie. Dat brengt ook in het Congobekken een speculatie op gang. Daar gedijen immers de rubberlianen (Landolphia) en het rubbergras (Carpodinus). De bevolking wordt, vaak met geweld, verplicht om rubber onder de prijs te leveren.

Roger Casement In de jaren 1900 bezoekt Roger Casement (1864-1916), Brits consul in achtereenvolgens Congo en Brazilië, persoonlijk de afgelegen wouden van Boven-Congo en van het Amazonegebied, waar rubber onder dwang wordt geoogst. In beide gevallen worden de woudbewoners mishandeld en worden de overvloedige winsten van de rubberkoorts ver van de productieplaats besteed. Het Congolese schandaal krijgt meer ruchtbaarheid dan de indiaanse slavernij in Brazilië. Met betrekking tot Congo dacht Casement dat hervormingen op korte termijn zouden kunnen worden uitgevoerd. Het vraagstuk over het geweld in de Staat van Leopold II en over het al dan niet bestaan van een genocide in Congo in deze periode, komt zowel in dit hoofdstuk als in het hoofdstukHierarchieën aan bod, telkens belicht vanuit een andere invalshoek. 

• Een nieuwe economie wordt aangezwengeld 
Tussen 1910 en 1960 wordt de exploitatie van grondstoffen op bevel van 'hogerhand' versneld. Investeringen, wetenschappelijk onderzoek, het gebruikmaken van hoger gekwalificeerd 'menselijk kapitaal' en het toespitsen van de Congolese landbouwproductie op duurzame gewassen worden aangemoedigd.

- Het Nationaal Instituut voor de Landbouwstudie in Belgisch-Congo (Nilco), dat in 1934 door Leopold III werd ingehuldigd, boekt successen op het vlak van tropische agronomie (palmolie, thee op grote hoogte, "bananes plantain"...) die tot buiten de grenzen van Congo weerklank vinden.
De landbouwsector wordt gereorganiseerd. Naast de autochtone productie voor eigen consumptie komt er een marktgerichte koloniale productie die op loondienst steunt. De hele koloniale periode lang blijft de dorpseconomie de grootste werkgever voor de actieve bevolking. 

De ontwikkeling van de mijnbouw 

De mijninvesteringen brengen heel wat nevenactiviteiten met zich mee: spoorweginfrastructuur, urbanisatie, bijbehorende industrieën, een voedingssector, enz. In de tentoonstelling vindt men enkele voorbeelden.
- De UMHK (Union Minière du Haut-Katanga) ligt aan de basis van de moderne koperindustrie in Katanga.
In 1959 is de UMHK goed voor ongeveer een derde van de Congolese uitvoer. Ze vormt gekwalificeerde Afrikaanse arbeidskrachten die in familieverband in kampen vlakbij de werkplaats leven. De UMHK vormt een echte 'staat binnen de koloniale Staat'.
- De maatschappij Forminière start de exploitatie van diamant in 1913. Voor de koloniale staat, die voor de helft mede-eigenaar is van de Forminière, vormt diamant een belangrijke bron van inkomsten. Congo wordt en is nog steeds de belangrijkste producent ter wereld van industriële diamant. 

Zoeken naar diamant.

                                                             Fotograaf onbekendKasaïBegin 20ste eeuwKMMA Geschiedenis

- In 1915 wordt in Shinkolobwe uraniumerts ontdekt dat erg veel radium blijkt te bevatten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog levert de UMHK aan de Verenigde Staten meer dan 70% van het uranium dat wordt gebruikt voor de productie van de eerste atoombommen…

- Naast deze grondstoffen biedt het Congobekken een aanzienlijk potentieel aan energie uit waterkracht. Grote energieverbruikers waaronder UMHK brengen als eerste de hydro-elektrische energiebronnen tot ontwikkeling. In 1957 zorgden de stuwdammen van Katanga bijvoorbeeld voor 84% van de hydro-elektrische energie in Congo. 

Het transport wordt gemoderniseerd 

Transportnetwerken worden onafhankelijk van elkaar ontworpen, in functie van de uitvoer van de productie en zonder enige bekommernis om de regionale integratie.
- De riviervaart met stoomkracht komt tot ontplooiing vanaf de jaren 1890.
- Ook het spoor wordt uitgebouwd.
De aanleg van de lijn Matadi-Leopoldstad, ingehuldigd in 1898, werd in die tijd beschouwd als een krachttoer. 132 Europeanen van diverse nationaliteit en 1.800 Afrikaanse en Chinese arbeiders lieten het leven op de werf. 

Aanleg van de spoorweg Matadi-Leopoldstad. De voorlopige brug over de Kenge
Foto Aalmoezeniers van de Spoorweg

1894
KMMA Geschiedenis

- In 1923 richten de Belgische staat en de kolonie gezamenlijk SABENA op.
In 1921 gaat Congo prat op de eerste reguliere luchtvaartlijn van Afrika die Leopoldstad en Stanleystad verbindt.
- De fiets is voor de opkomende sociale categorieën in het koloniale Congo het eerste symbool van de moderne mobiliteit. In 1958 bezat in Elisabethstad elk gezin, zowel arbeiders als bedienden, minstens één fiets. 

Atelier voor de assemblage van fietsen.
Foto C. Lamote
Leopoldstad
Jaren 1950
KMMA Geschiedenis

• Kapitaalconcentratie 
Terwijl de dorpseconomie een essentiële rol blijft spelen in het koloniale Congo, wordt dekapitalistische economie gecontroleerd door de Generale Maatschappij van België en enkele Atlantische partners. In 1906 wordt de GM betrokken bij drie projecten in Congo: de UMHK, de Forminière en de Compagnie de Chemin de fer du Bas-Congo au Katanga (BCK).

HIËRARCHIEËN

• Afrikaanse dromen
Vanaf de jaren 1870 groeit in Europa en in het Nabije Oosten de belangstelling voor Afrika. Verslagen van reizigers dragen bij tot het ontwaken van de 'Afrikaanse droom' : dromen van veroveringen, religieuze bekering en economische ontginning.

In 1884-1885 brengt de Conferentie van Berlijn de vertegenwoordigers samen van de Europese mogendheden, de Verenigde Staten en Turkije, met het oog op het vastleggen van regels voor toekomstige interventies in Afrika. Leopold II maakt van deze context gebruik om de door Stanley voor rekening van de koning en zijn Association Internationale du Congo (AIC) in bezit genomen gebieden in het Congobekken, internationaal te doen erkennen. 
Op papier zag de kolonie er uit als een moderne staat met wetten en officiële diensten maar in werkelijkheid werd ze veeleer beheerd als een privé-onderneming... 

Portret door Frederick Havill (National Gallery, Londen)
David Livingstone, L.L.D., D.C.L., F.R.S.
Africa 1840-1873
KMMA Geschiedenis

• De Onafhankelijke Congostaat
De grenzen van de Onafhankelijke Congostaat werden vastgelegd na bilaterale onderhandelingen met de Europese mogendheden die zich in dat gebied bezittingen hadden toegeëigend. Daartoe was er ter plaatse een beleid van verkenning en bezetting nodig, wat altijd ook moest steunen op wisselende lokale allianties. 

Vlag van de Onafhankelijke Congostaat op de post van La Romée.
Foto F. Van Goitsenhoven
La Romée
1900
KMMA Geschiedenis

Op het terrein kreeg de staat bijvoorbeeld af te rekenen met Afrikaanse krijgsheren en Afro-Arabische ivoorhandelaars. De overwinningen brachten in België een golf van nationale trots op gang.

Een ivoorkaravaan staat op het punt om naar Matadi te vertrekken.
Fotograaf onbekend
Leopoldstad
1892
KMMA Geschiedenis

Al snel echter werd het imago van de Onafhankelijke Congostaat in België en in het buitenland besmeurd. Via verschillende kanalen sijpelden er geruchten door over allerleibrutaliteiten bij de rubberoogst. Leopold II stuurde een Internationale Onderzoekscommissie.
Gealarmeerd door de buitenlandse kritiek en vastbesloten om een eind te maken aan een bewind dat op misbruiken stoelde, nam België op15 november 1908 de soevereiniteit over alle gebieden van de Onafhankelijke Congostaat over.
Onder het Belgische regime werd Congo een integrerend bestanddeel van de Belgische "natie". Nu een bladzijde was omgedraaid, 'vergat' men de misbruiken die onder Leopold II waren gepleegd. Leopold II werd beschouwd als een 'geniaal stichter' en Congo als een modelkolonie. 

• Naar een 'modelkolonie' 
Het 'voorbeeldige koloniale regime' dat boven alle verdenking moest staan, ontwierp een door Brussel gecontroleerd hiërarchisch en paternalistisch systeem om de kolonie op efficiënte en economisch autonome wijze te besturen, waarbij de niet-administratieve taken (onderwijs, infrastructuurwerken, geneeskunde) zoveel mogelijk uit handen werden gegeven.

Dit systeem was ook autoritair: ondanks het Koloniaal Charter, dat als grondwet van Belgisch-Congo fungeerde, werd pas vanaf de jaren 1930 voorgoed een einde gemaakt aan de dwangarbeid. De vrijheden van pers, samenkomst en vereniging traden pas vanaf 1959 in werking. In de jaren 1950 versterkten de idealen van materiële modernisering de overtuiging dat Congo een 'voorbeeldkolonie' was. Met een gerust geweten brachten de aan Congo gewijde afdelingen op de Internationale Wereldtentoonstelling van 1958 een boodschap van materieel optimisme. 


- Op het terrein bestond de bestuurlijke hiërarchie uit een gouverneur-generaal die het lokale bestuur beheerde en rekenschap aflegde bij de minister van Koloniën; een territoriale administrateur die op het terrein moest waken over de dagelijkse uitvoering van de taken van de staat (inning van belastingen, landbouwwerken, openbare werken, hygiëne in de dorpen, inheemse tribunalen, enz.)en een chef médaillé.
In theorie werd de chef gekozen en bestuurde hij zijn gebied volgens het gewoonterecht. In de praktijk had dit systeem zijn begrenzingen. De administratie wilde de samenleving zien evolueren volgens haar eigen opvattingen - en die verschilden vaak van wat door het gewoonterecht werd voorgeschreven. 

Minister van Koloniën Louis Franck (1918 - 1924) met dorpsbewoners
Fotograaf onbekend
Belgisch-Congo
1920
KMMA Geschiedenis

De chef die de medaille van de koloniale staat droeg, symboliseerde de deelname van de lokale autoriteiten aan de administratie. In de praktijk werden de volgzaamste chefs aangesteld. 

De grote gemachtigde chef Ikongasamo', gedecoreerd met de medailles van Oorlogsinspanning 1940-1945 en van de Koninklijke Orde van de Leeuw
Foto H. Philips
Lusambo
Jaren 1950
KMMA Geschiedenis

Zowel katholieke als protestantse missionarissen hadden een aandeel in de evangelisatie van Congo.
Het bestuur van Belgisch-Congo vertrouwde de missionarissen in grote mate de sociale, culturele en medische zaken toe. In 1947 vertegenwoordigden de katholieke en protestantse religieuzen 21% van de actieve Europese bevolking van Congo. In een zeer mannelijke kolonie vertegenwoordigde de wereld van de missies het grootste deel van de beroepsmogelijkheden voor Europese vrouwen.

- De Weermacht, tegelijk leger en politie, vormde de ruggengraat van de koloniale macht. Het Europese kaderpersoneel (België, Scandinavië, Italië, etc.) en de Afrikaanse soldaten (West-Afrika, 'Zanzibarieten', etc.) werden langzamerhand vervangen door lokale rekruten met een Belgische staf. 

De Weermacht in Buta.
Fotograaf onbekend
Buta
1930
KMMA Geschiedenis

- Met de epidemie van de slaapziekte van 1900 in het achterhoofd, legde de Belgische koloniale geneeskunde zich vooral toe op het bestrijden van grote epidemieën. Vanaf 1930 organiseerde de staat een officieel gezondheidsnetwerk met vaste en mobiele eenheden dat werd aangevuld met hospitalen en dispensariums van religieuze missieposten en grote bedrijven. 

Onderzoek van een door melaatsheid besmette zieke
Foto C. Lamote
Jaren 1950
KMMA Geschiedenis

In de jaren 1950 bestond er heel duidelijk een behoefte om de banden tussen de kolonie en het moederland aan te halen. De idee circuleerde om via een grondwetsherziening Congo op te nemen in het nationale Belgische territorium als 'tiende provincie'. Amper vijf jaar na de triomfantelijke rondreis van Boudewijn in 1955 werd Congo onafhankelijk...

In de jaren 1950 bestond er heel duidelijk een behoefte om de banden tussen de kolonie en het moederland aan te halen. De idee circuleerde om via een grondwetsherziening Congo op te nemen in het nationale Belgische territorium als 'tiende provincie'. Amper vijf jaar na de triomfantelijke rondreis van Boudewijn in 1955 werd Congo onafhankelijk...

In de jaren 1950 bestond er heel duidelijk een behoefte om de banden tussen de kolonie en het moederland aan te halen. De idee circuleerde om via een grondwetsherziening Congo op te nemen in het nationale Belgische territorium als 'tiende provincie'. Amper vijf jaar na de triomfantelijke rondreis van Boudewijn in 1955 werd Congo onafhankelijk...

In de jaren 1950 bestond er heel duidelijk een behoefte om de banden tussen de kolonie en het moederland aan te halen. De idee circuleerde om via een grondwetsherziening Congo op te nemen in het nationale Belgische territorium als 'tiende provincie'. Amper vijf jaar na de triomfantelijke rondreis van Boudewijn in 1955 werd Congo onafhankelijk...